آینده پژوهی شکل گیری و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی با رویکرد آمایش سرزمین (مطالعه موردی: کلان شهر مشهد)

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 عضو هیات علمی جهاددانشگاهی و مدیر گروه پژوهشی توسعه پایدار شهری و منطقه ای
2 دانش آموخته دکترای شهرسازی، عضو گروه پژوهشی توسعه پایدار شهری و منطقه ای، مشهد، ایران.
3 دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
در شهرهای امروزی سکونتگاه‌های غیررسمی مسائل بیشماری را پیش­روی مدیران شهری قرار دادند. کلانشهر مشهد نیز از این قاعده مستثنی نیست. افزایش هزینه‌های زندگی شهری، مهاجرپذیری و جمعیت بالای ساکنان در حریم، این کلانشهر را با خطر ایجاد حاشیه‌ای گسترده و جدید در کنار حاشیه فعلی و به تبع آن چالش‌های پیچیده‌تر در آینده مواجه کرده است. هدف اصلی مطالعه حاضر شناسایی پیشران‌های کلیدی و تدوین سناریوهای آینده سکونتگاه‌های غیررسمی در پهنه استان خراسان رضوی و شهر مشهد است. شناخت وضعیت آینده و تدوین سناریوهای پیش روی سکونتگاه‌ها در چارچوب برنامه‌ریزی با رویکرد آینده‌نگری و آمایش سرزمین یکی از رویکردهای جامع‌نگر در برنامه‌ریزی منطقه‌ای است. پرداختن به عوامل موثر بر آینده سکونتگاه‌های غیررسمی با تعیین نقش سایر سکونتگاه‌های استان موضوعی است که در سایر پژوهش‌های مشابه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. روش­­شناسی مورد استفاده مطالعه توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات به کمک پرسشنامه جمع‌آوری و به کمک نرم افزار میک مک تحلیل شدند. جامعه آماری شامل 30 نفر از اعضای هیات علمی و کارشناسان خبره دستگاه‌های اجرایی مرتبط با سکونتگاه­های غیررسمی در مشهد می‌باشد. یافته‌های مطالعه به 5 عامل "قوانین، برنامه و سیاست‌های سطح ملی"، "نظارت و مدیریت یکپارچه و اولویت نهادهای متولی محلی"، "خشک‌سالی و فعالیت‌های کشاورزی"، "بیکاری" و "تورم" به‌عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر آینده سکونتگاه‌های غیررسمی می‌پردازد. نتایج نیز بیانگر آن است که در حالت‌های مختلف سناریو عوامل اقتصادی و مدیریتی بیشترین تاثیر را در آینده سکونتگاه­های غیررسمی کلانشهر مشهد و تحولات سایر سکونتگاه های استان به همراه دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-ایراندوست، ک.، اعظمی، م.، و تولایی، ر. (1393). شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 6 ،43-60. https://urs.ui.ac.ir/article_20090.html
-ایمان‌پور، م ر؛ شمس‌الدینی، ع و سرور،ر. (1401)، شناسایی و تحلیل پیشران‌های کلیدی مؤثر بر اسکان غیررسمی در شهر بجنورد، فصلنامه شهر پایدار، 5، 57-74. https://www.jscity.ir/article_171510.html
-ترکمن‌نیا، ن.، قربانی، ر.، و خوارزمی، ا ع. (1397). ارزیابی سیستمی عوامل شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی کلان‌شهر مشهد، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، 5، 23-42. https://jgusd.um.ac.ir/article_27433.html
-حسینی، ه.، و حسینی، م. (1394)، تحلیل عوامل موثر بر ایجاد پراکنده‌رویی در مناطق شهری ایران. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 19، 33-65. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9461-fa.html
-خان محمدی، ع.، سرور، ر.، و استعلاجی، ع ر. (1400). تدوین سناریوهای آینده اسکان غیررسمی پهنه جنوبی حریم کلانشهر تهران، فصلنامه جغرافیا، 11، 423-447. https://www.jgeoqeshm.ir/article_134757.html
-رضائی، م.، بلاغی، ر.، شمس‌الدینی، ع.، شاعر، ف.، و ماندنی، س. (1395). ارزیابی و تحلیل ابعاد اجتماعی حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها (مطالعه موردی: محلات حاشیه‌نشین شیراز)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 13، 57-85. https://sarzamin.srbiau.ac.ir/article_10048.html
-سهراب زاده، م.، و رضوانی، ز. (1400). فراترکیب مقالات پژوهشی در مورد عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی و پیامدهای آن در بازه زمانی(1398-1388)، مجله مطالعات جامعه‌شناختی شهری، 11، 1-28. https://urb.dehaghan.iau.ir/article_686076.html
-طاهرخانی، م. (1381). بازشناسی عوامل مؤثر در مهاجرتهای روستا ـ شهری با تأکید بر مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 2، 41-61. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-12067-fa.html
-قربانی، ر.، خوارزمی، ا ع.، و ترکمن نیا، ن. (1398). تحلیل تأثیر عوامل اقتصادی- اجتماعی بر شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی کلان‌شهر مشهد، پژوهش‌های جغرافیایی انسانی، 51، 373-385. https://jhgr.ut.ac.ir/article_63711.html
-لحمیان، ر. (1396). آمایش فضایی مناطق حاشیه‌نشین و بررسی شکل‌گیری اسکان غیررسمی (مطالعه موردی: شهر ساری)، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 9، 125-138. https://geography.garmsar.iau.ir/article_536732.html
- معروفی، ا.، و رهنما، م ر. (1393). تحلیل و بررسی سناریوهای توسعه فضایی – کالبدی شهر بوکان. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 3، 125-146. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9281-fa.html
-Akirso, N. A. (2021). Exploring causes and consequences of squatter settlement in Jimma Town, Oromia Regional State, Ethiopia. International Journal of Sociology and Anthropology, 13(2), 58-63. https://academicjournals.org/journal/IJSA/article-full-text/D4F578E67212
-Alene, E. T. (2022). Determinant factors for the expansion of informal settlement in Gondar city, Northwest Ethiopia. Journal of Urban Management, 11(3), 321-337. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2226585622000243
-Amao, F. L. (2012). Housing quality in informal settlements and urban upgrading in Ibadan, Nigeria (A case study of Apete in Ibadan). Developing Country Studies, 2(10), 68-80. https://core.ac.uk/download/pdf/234680893.pdf
-Anulo, A. G. (2015). The factors contributing for the expansion of informal settlements in Hossana town, southern Ethiopia (Doctoral dissertation, MA thesis. Ethiopia: Addis Ababa University). http://etd.aau.edu.et/handle/123456789/7241
-Atkinson, R., Buck, N., & Kintrea, K. (2010). Neighborhoods and Poverty: Linking Place and Social Exclusion. In N. Buck, I. Gordon, A. Hardiding & I. Turok, Changing Cities-Rethinking Urban Competitiveness, Cohesion and Governance (154-171), Hound mills: Palgrave Macmillan publication. https://www.researchgate.net/publication/312433247_Neighbourhoods_and_Poverty_Linking_Place_and_Social_Exclusion
-Baye, F., Wegayehu, F., & Mulugeta, S. (2020). Drivers of informal settlements at the peri-urban areas of Woldia: Assessment on the demographic and socio-economic trigger factors. Land Use Policy, 95, 104573. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0264837719313699
-Ghorbani, R., Kharazmi, O. A., & Torkmanniya, N. (2017). An analysis on the role of socioeconomic factors in the formation and expansion of Informal settlements of Mashhad Metropolis. Human Geography Research, 51(2), 373-385. https://jhgr.ut.ac.ir/article_63711.html [In Persian]
-Gouverneur, D. (2014). Planning and design for future informal settlements: shaping the self-constructed city. Routledge. https://www.routledge.com/Planning-and-Design-for-Future-Informal-Settlements-Shaping-the- Self Constructed /Gouverneur/p/book/9781138595040
-Hosseini, S.H., & Hosseini M. (2016). Analysis of factors affecting Sprawl in urban areas of Iran. The Journal of Spatial Planning, 19 (4), 33-65. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9461-fa.html [In Persian]
-Imanpour, M. R., Shamsoddini, A., & Sarvar, R. (2022). Identification and analysis of key drivers affecting informal settlement in Bojnord city. Sustainable city, 5(2), 57-74. https://www.jscity.ir/article_171510.html [In Persian]
-Irandoost, K., Tavallaei, R., & A.zami, M. (2014). Defining indicators of informal settlements in Iran. Journal of Urban-Regional Studies and Research, 6(21), 43-60. https://urs.ui.ac.ir/article_20090.html [In Persian]
-Khanmohammadi, E., Sarvar, R., & Estelaji, A. (2021). compile of future scenarios for informal settlement in the southern part of Tehran metropolitan area. Geography (Regional Planning), 11(3), 423-447. https://www.jgeoqeshm.ir/article_134757.html [In Persian]
-Lahmian, R. (2017). Spatial analysis of marginal areas and investigation of the formation of informal settlement (case study: Sari city). Quarterly journal of new attitudes in human geography, 9 (2), 125-138. https://geography.garmsar.iau.ir/article_536732.html [In Persian]
-Maroofi, A., & Rahnama, M.R. (2015). A Study of Bokan City's Spatial-Physical Development Scenarios. The Journal of Spatial Planning, 18(3), 125-146. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-9281-fa.html [In Persian]
-Marutlulle, N. (2017). Causes of informal settlements in Ekurhuleni Metropolitan Municipality: An exploration. Africa’s Public Service Delivery and Performance Review, 5(1), 1-11. https://journals.co.za/doi/abs/10.4102/apsdpr.v5i1.131
-Matamanda, A. R. (2020). Battling the informal settlement challenge through sustainable city framework: Experiences and lessons from Harare, Zimbabwe. Development Southern Africa, 37(2), 217-231. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0376835X.2019.1572495
-Matarira, D., Mutanga, O., Naidu, M., Mushore, T. D., & Vizzari, M. (2023). Characterizing Informal Settlement Dynamics Using Google Earth Engine and Intensity Analysis in Durban Metropolitan Area, South Africa: Linking Pattern to Process. Sustainability, 15(3), 2724. https://www.mdpi.com/2071-1050/15/3/2724
-Nassar, D. M., & Elsayed, H. G. (2018). From informal settlements to sustainable communities. Alexandria engineering journal, 57(4), 2367-2376. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S111001681730279X
-Ochocho, A., Worku, K., & Yitna, E. (2018). DETERMINANTS OF EXPANSION OF SQUATTER SETTLEMENTS: THE CASE OF HOSANNA TOWN, HADIYA ZONE, SOUTHERN ETHIOPIA. Ethiopian Journal of Environmental Studies & Management, 11(6). https://ejesm.org/wp-content/uploads/2018/11/ejesmv11i6.3.pdf
-Rezayi, M., Balagy, R., Shamsoddini, A., Shaer, F., & Mandani, S. (2017). Evaluate and analyze the social dimensions of marginalization in metropolises (Case Study: Shiraz marginal neighborhoods). Quarterly Geographical Journal of Territory, 13 (52), 57-75. https://sarzamin.srbiau.ac.ir/article_10048.html [In Persian]
-Sohrabzadeh, M., & Rezvani, Z. (2021). A meta-analysis of the causes and consequences of slum-dwelling: A review of articles published between 1388-98. Urban Sociological Studies, 11(39), 1-28. https://urb.dehaghan.iau.ir/article_686076.html [In Persian]
-Taherkhani, M. (2002). Recognition of effective factors on Rural Youth Migration (RYM) with emphasis on rural youth migration of Qazvine Province. The Journal of Spatial Planning, 6(2), 41-61. https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-12067-fa.html [In Persian]
-Tellman, B., Eakin, H., & Turner, B. L. (2022). Identifying, projecting, and evaluating informal urban expansion spatial patterns. Journal of Land Use Science, 17(1), 100-112. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1747423X.2021.2020919
-Torkman Niya, N., Ghorbani, R., & Kharazmi, O. A. (2019). Systematic Evaluation of Effective Factors in Establishing and Developing Informal Settlements in Mashhad Metropolis. Geography and Urban Space Development, 5(2), 23-42. https://jgusd.um.ac.ir/article_27433.html [In Persian]
-UN-Habitat (2015). Issue paper on informal settlements: https://uploads.habitat3.org/hb3/Habitat-III-Issue Paper-22_Informal-Settlements-2.0.pdf
-UN-Habitat (2020). The new urban agenda.
-Wondimu, H. (2020). The subsequent challenges of the slum and squatter settlements: In the city of Addis Ababa. Habtamu Wondimu. (2021). THE SUBSEQUENT CHALLENGES OF THE SLUM AND SQUATTER SETTLEMENTS: IN THE CITY OF ADDIS ABABA. European Journal of Research Development and Sustainability, 2(1), 24-34. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3877007
-Zanganeh, M., Varesi, H. R., & Zangiabadi, A. (2013). Strategic housing planning through sustainable development approach in Iran Metropolitans: Case study of Metropolitan Mashhad. Journal of Basic and Applied Scientific Research, 3(9), 52. https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=1d780603071be363ba018da41d742f6d8d1f77eb
-Zhang, J., Shuang Chen, S., Gao, Q., Shen, Q., Kimirei, I. A., & Mapunda, D. W. (2020). Morphological characteristics of informal settlements and strategic suggestions for urban sustainable development in Tanzania: Dar es Salaam, Mwanza, and Kigoma. Sustainability, 12(9), 3807. https://www.mdpi.com/2071-1050/12/9/3807