تبیین رابطه شهرنشینی شتابان با ایدئولوژی اقتصادی حکومت در مدیریت سیاسی فضای ملی

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
1 پژوهشگر فرادکتری دانشگاه تربیت مدرس
2 استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
از مسائل مهم در مدیریت سیاسی فضای ملی هر کشوری، توزیع جغرافیایی جمعیت بر حسب نظام سکونتگاهی آن کشور (شهر و روستا) و میزان تمرکز و پخش جمعیت در آن‌هاست. شهرنشینی پدیده‌ای پرشتاب طی نیم قرن اخیر بوده و امروز بیش از 55‌% از جمعیت جهان شهرنشین هستند. در این مقاله، ضمن مطالعۀ روند تاریخی افزایش جمعیت شهرنشنین کشورهای جهان در چهار مقطع زمانی از سال 1960 تا 2020 م، به‌دلایل و زمینه‌های این موضوع، از دیدگاه مدیریت سیاسی فضا می‌پردازیم. نویسندگان معتقدند شهرنشینی در کشورهای در‌حال‌توسعه، بیش از آنکه ناشی از تحولات اجتماعی ـ اقتصادی باشد، حاصل تحولات سیاسی و به‌ویژه خواست حکومت، به‌منظور دستیابی به اهداف حاکمیتی است. این تحقیق با تأکید بر ایران، دلایلی چون جهانی‌شدن، رشد اقتصادی، آموزش، تمرکز امکانات، بی‌توجهی به روستا و سیاست‌گذاری‌های دولتی را از عوامل مهم تأثیرگذار در فرایند شهری شدن دانسته و در پایان با ارائۀ «نظریۀ دولت، شهرنشینی متمرکز و بقا»، نقش دولت را به واسطۀ عللی چون سهولت در خدمات رسانی، بزرگ‌تر کردن اندازۀ دولت، ایجاد وابستگی مرکز ـ پیرامونی، بقا و امنیت ملی و بی‌تدبیری و بی‌برنامگی در مدیریت سیاسی فضای ملی، پررنگ‌تر می‌داند.

واژه‌های کلیدی: شهرنشینی، مدیریت سیاسی فضا، ایدئولوژی اقتصادی، جهان و ایران.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1) آری آگا، ادوارد. (1378). روش‌های تحلیل جمعیت، ترجمۀ فاروق امین مظفری، تبریز: احرار.
2) ابراهیم‌زاده، عیسی و یوسف نصیری. (1386). شهرنشینی شتابان؛ روندها و پیامدها، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 238- 237، صص 242- 232.
3) اوبرای، اس. آمار جیت. (1370). جمعیت، شهرنشینی و توسعه، ترجمۀ فرهنگ ارشاد، تهران: موسسۀ کار و تأمین اجتماعی.
4) ایمانی‌شاملو، جواد، مجتبی رفیعیان و هاشم داداش‌پور. (1395). سوداگری شهری و واگرایی فضایی؛ تحلیل تحولات فضایی کلانشهر تهران مبتنی بر اقتصاد نفت)، فصلنامۀ علمی- پژوهشی ژئوپلیتیک، سال دوازدهم، شمارۀ اول، صص 135- 104.
5) ایمانی، جواد و مجتبی رفیعیان. (1395). قدرت و بازتعریف نظریۀ برنامه‌ریزی شهری (با تأکید بر دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا). فصلنامۀ راهبرد، سال 25، شمارۀ 80.
6) بردی آنامراد نژاد، رحیم. (1395). تحلیلی بر برنامه‌ریزی فضایی و الگوی توسعۀ شهرنشینی در ایران، فصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال هفتم، شمارۀ 26، صص 112- 93.
7) پورافکاری، نصرالله و دیگران. (1381). توسعۀ شهرنشینی و پیامدهای آن، فصلنامۀ جمعیت، شمارۀ 40- 39، صص 33- 1.
8) پیران، پرویز. (1368). توسعۀ برون‌زا و شهر، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 30.
9) پیران، پرویز. (1370). دیدگاه‌های نظری در جامعه‌شناسی شهر و شهرنشینی (مکتب اقتصاد سیاسی فضا)، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 3 و 4.
10) تودارو، مایکل. (1366). توسعۀ اقتصادی در جهان سوم، ترجمۀ غلامعلی فرجادی، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
11) جواهری‌پور، مهرداد و بابک داورپناه. (1381). سکونتگاه‌های ناپایدار اقشار کم‌درآمد شهری، هفت شهر، فصلنامۀ عمران و بهسازی شهری، فصلنامۀ سازمان عمران و بهسازی شهر، شمارۀ هشتم.
12) حاتم‌زاده، حسین و ناصر عبدی. (1386). اقتصاد سیاسی و فضای شهری، فصلنامۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 237 و 238.
13) حافظ‌نیا، محمدرضا. (1392). جغرافیای سیاسی ایران، تهران: سمت.
14) حافظ‌نیا، محمدرضا. (1396). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد: پاپلی.
15) حسامیان، فرخ، گیتی اعتماد و محمدرضا حائری. (1363). شهرنشینی در ایران، تهران: آگاه.
16) حسین‌زاده دلیر، کریم. (1380). برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، تهران: سمت.
17) حسینی، سید احمد و دیگران. (1394). نظارت بر پویایی شهرنشینی در ایران معاصر با استفاده از تصاویر چند زمانۀ DMSP/OLS، فصلنامۀ اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دورۀ بیست و چهارم، شمارۀ 96، صص 37- 21.
18) حیدری، حسن و فیروز عبدالعلی‌زاده. (1395). رابطۀ بین توسعۀ آموزش، رشد اقتصادی، شهرنشینی و فناوری اطلاعات و ارتباطات، فصلنامۀ پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، دورۀ 22، شمارۀ 2، صص 98- 77.
19) رهنمایی، محمدتقی. (1388). دولت و شهرنشینی در ایران: مبانی و اصول کلی نظریۀ توسعۀ شهر و شهرنشینی در ایران، مجلۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، پیش‌شمارۀ پاییز، صص 165- 143.
20) شیعه، اسماعیل. (1378). با شهر و منطقه در ایران، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
21) شکویی، حسین. (1390). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، تهران: سمت.
22) شکیبایی، علی‌رضا، محمدرضا احمدی‌نژاد، زهرا کمال‌الدینی و فاطمۀ طالقانی. (1394). تأثیر شهرنشینی و سرریزهای آن بر توزیع درآمد استان‌های ایران با رهیافت اقتصادسنجی فضایی، فصلنامۀ نظریه‌های کابردی اقتصاد، شمارۀ 3، صص 26- 1.
23) طاهرخانی، مهدی. (1381). بازشناسی عوامل مؤثر در مهاجرت‌های روستا ـ شهری با تأکید بر مهاجرت جوانان روستایی استان قزوین، مجلۀ برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 6، شمارۀ 2، صص 61- 41.
24) عزیزی، محمدمهدی، اسنفدیار زبردست و مهدی برنافر. (1397). تحلیلی بر عوامل و اثرات تبدیل روستا به شهر بر نظام شهری استان گیلان (1395- 1335)، مجلۀ برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 22، شمارۀ 1، صص 218- 187.
25) عظیمی، ناصر. (1381). پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری، تهران: نیکا.
26) علی‌اکبری، اسماعیل. (1383). توسعۀ شهری و آسیب‌شناسی اجتماعی در ایران، فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارۀ 48، صص 69- 49.
27) فرهنگ‌دوست، محمد. (1397). بررسی رابطۀ شهرنشینی و رشد اقتصادی در ایران، مجلۀ مطالعات نوین کاربردی در مدیریت، اقتصاد و حسابداری، سال اول، شمارۀ 4، صص 91- 81.
28) قربانی، زهرا. (1390). الگوهای شهرنشینی در ایران و جهان، فصلنامۀ جمعیت، شمارۀ 78- 77، صص 94- 79.
29) کامروا، مهران. (1373). بحران شهرنشینی در ایران، مجلۀ کلک آذر، شمارۀ 57، صص 61- 54.
30) کلارک، جان. ای. (1383). اصول و مبانی جغرافیای جمعیت، ترجمه و نگارش مسعود مهدوی، تهران: قومس.
31) گل‌خندان، ابوالقاسم. (1395). جهانی شدن و اندازۀ دولت در ایران: با معرفی شاخص جدید جهانی شدن KOF، مجلۀ اقتصادی، شمارۀ 11 و 12، صص 38- 5.
32) گیلبرت، آلن و ژوزف گاگلر. (1375). شهرها، فقر و توسعۀ شهرنشینی در جهان سوم، ترجمۀ پرویز کریمی ناصری، تهران: ادارۀ کل روابط عمومی و امور بین‌الملل شهرداری تهران.
33) مجتهدزاده، پیروز. (1381). جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران: سمت.
34) مشهدی‌زادۀ دهاقانی، ناصر. (1374). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
35) منوچهری میاندوآبی، ایوب و محمدتقی رهنمایی. (1398). تحلیلی بر فرایند تولید فضای سرمایه‌داری دولتی در ایران مورد: شهر تهران، مجلۀ برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 23، شمارۀ 1، صص 116- 85.
36) مویر، ریچارد. (1379). درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی، ترجمۀ دره میرحیدر و سیدیحیی صفوی، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
37) میرآبادی، مصطفی، صادق بشارتی‌فر و احمد کریمی. (1397). تحلیلی بر الگوی فضایی، ابعاد و عوامل مرتبط با رشد شهرنشینی دورۀ معاصر در ایران (با تأکید بر شاخ‌های توسعه‌ای و معیشتی)، فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 6، شمارۀ 3، صص 627- 605.
38) نظریان، اصغر. (1390). جغرافیای شهری ایران، تهران: پیام‌نور.
39) نقدی، اسدالله. (1381). تحولات شهر و شهرنشینی در ایران، نخستین همایش انجمن جمعیت شناسی ایران، صص 339- 321.
40) نوابخش، مهرداد و سروش فتحی. (1386). رشد و توسعۀ شهرنشینی در ایران با تأکید بر فعالیت‌های اجتماعی- اقتصادی، فصلنامۀ جغرافیایی سرزمین، سال چهارم، شمارۀ 15، صص 12- 1.
41) هاگت، پیتر. (1379). جغرافیا ترکیبی نو، ترجمۀ شاپور گودرزی نژاد، تهران: سمت.
42) Bodo, Tombari. (2019). Rapid Urbanisation: Theories, Causes, Consequences and Coping Strategies, Annals of Geographical Studies, Volume 2, Issue 3, PP 32-45.
43) Braun, Von Joachim. (2014). Urbanization and Decentralization: The changing urban-rural linkages and opportunities of decentralization of services, Paper for 54th European regional Science Association Congress (ERSA), St. Petersburg, Aug. 26-29, 2014 on “Regional development & globalization: Best practices.
44) Chen, Mingxing, Hua Zhang, Weidong Liu and Wenzhong Zhang. (2014). The Global Pattern of Urbanization and Economic Growth: Evidence from the Last Three Decades, Plos one, Volume 9, Issue 8, Pages 1- 15. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0103799
45) Fhang Lo, Daniel Yet. (2007). Urbanization and Economic Growth: Testing for Causality, 16th Annual Pacific Rim Real Estate Conference, January 24th – 27th 2010 Wellington, New Zealand, http://www.prres.net/Proceedings/..%5CPapers%5CLo_Urbanization_Economic_Growth_Testing_Causality.pdf
46) Gries, Thomas and Rainer Grundmann. (2015). Fertility and Modernization: The Role of Urbanization in Developing Countries, Journal of International Development, Volume30, Issue3, Pages 493-506, https://doi.org/10.1002/jid.3104.
47) Gumus, Erdal. (2004). Crime in urban areas: An empirical investigation, file:///C:/Users/Abolfazl/Downloads/Crime_in_Urban_Areas_An_Empirical_Investigation.pdf
48) Gupta, K. (2000). An Inquiry in to Determinants of Size in Developing Countries and Related Issues of Socioeconomic Development, State University New York at Stony Brook.
49) Jetter, Michael and Parmeter, C. F. (2012). Country Size and Government Size: A Reassessment, Working Paper, 1-33.
50) Jetter, Michael and Christopher F. Parmeter. (2018). Does Urbanization Mean Bigger Governments? The Scandinavian Journal of Economics, Volume120, Issue4, October 2018, Pages 1202-1228.
51) Jusoh, Hamzah, and Azmizam Abdul Rashid. (2008). Efficiency in Urban Governance towards sustainability and competitiveness of city: A Case Study of Kuala Lumpur. World Academy of Science, Engineering and Technology, International Journal of Social, Education, Economics and Management Engineering Vol. 2 (4), Pages 443- 456. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.193.5844&rep=rep1&type=pdf
52) Harris, N. (1988). Urbanization: an economic overview of some of the issues. Habitat International, Volume 12, Issue 3, Pages 103-120.
53) Henderson, Vernon. (2003). The urbanization process and economic growth: The so-what question. Journal of Economic Growth, N 8, Pages 47–71.
54) Hope, K. R. (1998). Urbanization and urban growth in Africa. Journal of Asian and African Studies 33: Pages 345–358.
55) https://mapchart.net/
56) https://population.un.org/wpp/
57) Kaida, Y. (1992). Integrated rural development and land use. In Proceeding of International Symposium: Rural Land Use in Asian Countries, October 7-8, 1992, Japan National Committee for Rural Planning, Pages 220-221.
58) Konuk, Nukhet, N. Gamze Turan and Yuksel Ardali. (2016). The Importance of Urbanization in Education, The Eurasia Proceedings of Educational & Social Sciences (EPESS), Volume 5, Pages 232-236.
59) Kugelman, Michael. (2013). Urbanisation in Pakistan: causes and consequences, Noref Expert Analysis, Pages 1- 7, https://www.files.ethz.ch/isn/159296/4c5b5fa0ebc5684da2b9f244090593bc.pdf
60) Nguyen, Ha Minh and Le Dang Nguyen. (2018). The relationship between urbanization and economic growth: An empirical study on ASEAN countries, International Journal of Social Economics, Volume 45 Issue 2.
61) Mayhew, S. (1997). Oxford Dictionary of Geography (2nd edition). Oxford/New York: Oxford University Press.
62) Mazumdar, Dipak. (1987). Rural-urban migration in Developing Countries, Handbook of Regional and Urban Economics, Volume 2, 1987, Pages 1097-1128.
63) McDonnell, M.J. and Pickett, S.T.A. (1990). Ecosystem structure and function along urban- rural gradients: An unexploited opportunity for ecology. Ecology 71, Pages 1232–1236.
64) Meng X, Shen K, Xue S. (2013). Economic Reform, Education Expansion, and Earnings Inequality for Urban Males in China, 1988–2009. Journal of Comparative Economics. Volume 41, Issue 1, February 2013, Pages 227-244.
65) Ozden, Kemal and Chigozie Enwere. (2012). Urbanization and its Political Challenges in Developing Countries, Eurasian Journal of Business and Economics 2012, 5 (10), Pages 99-120.
66) Pacione, Michael. (2009). Urban Geography, A Global Perspective, London and New York: Routledge.
67) Pugh, C. (1995). Urbanization in developing countries: an overview of the economic and policy issues in the 1990s. Cities 12: Pages 381–398.
68) Schuffar, A. (2008). Regional Income Inequality and Urbanization Trends in China: 1978-2005. Région et Développement, 28, Pages 88-110.
69) Shabu, T. (2010). The Relationship between Urbanization and Economic Development in Developing Countries, International Journal of Economic Development Research and Investment, 1(2- 3), 30-36.
70) Singh, R.B. (2015). Urban Development Challenges, Risk and Resilience in Asian Mega Cities, Tokyo: Springer.
71) Sonntag, H. R. (2001). Dependency Theory, in International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, https://www.sciencedirect.com/topics/economics-econometrics-and-finance/dependency-theory.
72) United Nations. (2019). World Urbanization Prospects: The 2018 Revision, Department of Economic and Social Affairs, New York, https://population.un.org/wup/Publications/Files/WUP2018-Report.pdf
73) Whalley J, Xin X. (2010). China’s FDI and non-FDI economies and the sustainability of future high Chinese growth. China Economic Review 21: Pages 123–135.
74) Yeh, Anthony Gar-On. (2002). Urban form and density in sustainable development. Centre of Urban Planning and Environmental Management, The University of Hong Kong, Pages 1-8, https://www.urbandensity.org/sites/default/files/Yeh%202002.pdf
75) Zhao, Yabo and Shaojian Wang. (2015). The Relationship between Urbanization, Economic Growth and Energy Consumption in China: An Econometric Perspective Analysis, Sustainability, 7 May 2015, Pages 5609- 5627, doi:10.3390/su7055609.